Lusine Kharatyan est une écrivaine, anthropologue culturelle et traductrice basée à Erevan. Elle est née et passe son enfance en Arménie, aux ères soviétique et post-soviétique, vit et étudie dans différents pays à travers le monde, tels que l’Égypte et les États-Unis. Son écriture est fort influencée par ses recherches, travaux sur le terrain, et voyages anthropologiques. Son premier roman, ծուռ գիրք (Le Livre Oblique), paraît en 2017. Son deuxième ouvrage, le recueil de nouvelles Անմոռուկի փակուղի (Impasse – Ne-m’Oubliez-Pas), est publié avec un prix monétaire décerné par le premier festival du livre d’Erevan, et retenu pour le Prix de littérature de l’Union européenne 2021. En 2019, Kharatyan obtient une bourse du ministère de l’Enseignement, de la Recherche, de la Culture et du Sport de l’Arménie pour son deuxième roman, Սիրիավեպ (Une Affaire Syrienne), paru en 2022. Kharatyan est titulaire d’un master en politiques publiques de l’Université du Minnesota (2004), d’un diplôme en démographie du Centre démographique du Caire (2000), et d’un diplôme d’enseignement supérieur en Histoire/Anthropologie socio-culturelle de l’Université d’État d’Erevan. Depuis 2018, Kharatyan est membre du Comité d'Experts de la Charte européenne des Langues régionales ou minoritaires.
© Picture Arpine Avagyan
Astghik, Ester et Shushan sont des chercheuses arméniennes, recrutées par une organisation américaine inconnue pour effectuer des recherches au sujet des Arméniens de la Syrie et du Liban. À cette fin, les trois femmes doivent d’abord gagner la Syrie, puis le Liban, où elles devront rencontrer et s'entretenir avec des Arméniens locaux. Dès leur arrivée en Syrie, elles attirent l’attention des services secrets syriens, les Mukhabarat, qui les prennent pour des espionnes étrangères au service d’Israël et des États-Unis. Tout au long de leur périple temporel et géographique, les trois femmes rencontrent différentes personnes et leurs histoires. Imbriquée dans la trame principale du roman, chaque histoire ou rencontre est également un récit à part entière qui se suffit, créant et recréant une réalité complexe et multidimensionnelle au sein de plusieurs contextes. Par-dessus le tout, le trio doit s’entendre entre elles et gérer leurs passés, tout en effectuant leurs recherches et en étant poursuivies et interrogées par les services secrets. Adoptant dans les grandes lignes un style de carnet de voyage, le roman Syriavep (Une Affaire Syrienne) est une fiction semi-documentaire avec certains éléments de science-fiction. La trame se déroule dans la Syrie d’avant-guerre, s’agissant d’un récit plein d’atmosphère, haletant, multicouche et engageant qui traite de sujets de confiance, de peur, de convictions politiques, d’éthique de la recherche, de féminité, de sexualité, de violence, de conjuration, d’autoritarisme et d’histoire.
Agent / Rights Director
Publishing House
Excerpt
ՍԻՐԻԱՎԵՊ
Lusine Kharatyan
Granish, 2022
ԶԵՏԵՂՎԱԾՆԵՐԸ
– Խումբ մը ստեղծած են, մեզ էլ հոն զետեղած են,– Դամասկոսի հայկական համայնքի հետ հանդիպման առաջին իսկ օրը մեզ այսպես ներկայացրեց ռուսախոս Էսթերը, որը չգիտես ինչու որոշել էր, որ ինքն արևմտահայերեն գիտի:
Մենք՝ զետեղվածներս, երեքն էինք: Շուշանն ու Էսթերը համակուրսեցիներ էին, ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի ազգագրության ամբիոնի շրջանավարտներ: Ես նրանցից մի քանի տարով փոքր էի ու սոցիոլոգիայի ֆակուլտետից: Ծանոթացել էինք դեռ ուսանող ժամանակ, մի հետազոտական ծրագրի բերումով: Դրանից հետո ես Շուշանի հետ էլի էի աշխատել: Միասին մի քանի ծրագրերում էինք եղել, Հայաստանի տարբեր գյուղական ու քաղաքային բնակավայրերում աշխատել: Էսթերի հետ համատեղ աշխատանքի որևէ լուրջ փորձ չունեի: Միայն տարբեր կոնֆերանսների ժամանակ էինք խաչվել: Սակայն Հայաստանից դուրս սա մեր երեքի առաջին համատեղ ուղևորությունն էր: Էսթերը ռուսախոս ընտանիքից էր, ինքն էլ ռուսական կրթություն ուներ: Ծնողները գիտնականներ էին, երկուսն էլ՝ քիմիկոս: Մայրը Ռոստովից էր, հայրը՝ Բաքվից: Ծանոթացել էին Մոսկվայում սովորելու տարիներին, սիրահարվել, ամուսնացել, տեղափոխվել Երևան՝ աշխատելու և ապրելու: Մայրն ավանդական ռոստովահայ ընտանիքից էր, հայրը՝ արմատներով շուշեցի, Բաքվի պրոլետարիատը համալրած հայերից: Ճիշտ է, ռուսական դպրոց էին հաճախել, իսկ այնուհետև սովորել Մոսկվայում, բայց երկուսն էլ մանկուց արտասանում էին Նալբանդյանի «Ազատություն»-ն ու Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի»-ն: Րաֆֆու «Սամվել»-ի, Մուրացանի «Մարզպետունու» և Դեմիրճյանի «Վարդանանք»-ի ռուսերեն թարգմանությունները Էսթերի մայրական ռոստովյան տան գրադարանի ամենաընթերցված գրքերն էին: Իսկ հայրական Արմենիքենդի տան հսկայական գրադարանը հայալեզու էր՝ Խորենացուց մինչև Լեո: Էսթերի մանկության ամառները լցված էին ռոստովյան և արմենիքենդյան պատմություններով, բաքվեցի նավթարդյունաբերության մեջ աշխատող պապի հետ հայոց պատմության ընթերցանությամբ և երկար զրույցներով, ռոստովցի բժիշկ պապի հետ երկարատև ձկնորսության ժամանակ հայ-ռուսական հարաբերությունների քննարկումներով, հայերի ծագման վերաբերյալ խոսակցություններով: Բայց Էսթերի մանկության տարերքը արկածային գրականությունը, հնագիտական պեղումների մասին ֆիլմերն ու գրքերն էին: Նա մանկուց երազում էր հնագետ դառնալ, իսկ 12 տարեկանում ծնողների հետ Էրմիտաժ կատարած առաջին այցելությունից հետո առհասարակ քնում-վեր էր կենում հնագիտական երազներով: Նրան գրավում-տանում էր եգիպտական գանձերի, պեղումների, հող ու փոշու տակից պատմական արժեքներ գտնելու գաղափարը, և երևանյան բակի չորահողում ընկերների հետ պեղումներ էր կազմակերպում: Մի անգամ նույնիսկ ինչ-որ ոսկորներ գտան, ու Էսթերը որոշեց, որ դրանք պետք է ծնողների քիմիական լաբորատորիա անալիզի տանի՝ որոշելու ոսկորների տարիքն ու պատկանելությունը: Ծնողները տարան ոսկորները, գցեցին աղբամանը, բայց Էսթերին ասացին, թե դինոզավր է գտել, և որ այն ուղարկել են հետագա գիտական հետազոտությունների: Նույն օրն այդ մասին իմացավ ամբողջ բակը: Էսթերն, իհարկե, ծնողների՝ Մոսկվայից ու Լենինգրադից բերվող իր տարիքին համապատասխան հանրագիտարաններից ու տարբեր թեմատիկ գրքերից շուտով հասկացավ, որ իր գտածոն դժվար դինոզավր լիներ, բայց բակի համար առասպելը մնաց անփոփոխ:
Եվ պատահական չէր, որ դպրոցն ավարտելուն պես Էսթերն ընդունվեց ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետ՝ հնագետ դառնալու անկոտրում մտադրությամբ: Սակայն այդ մտադրությունը հենց առաջին կուրսում հանդիպեց «Հնագիտության հիմունքներ» առարկային, որը դասավանդող դասախոսն ինքն ասես վաղնջական հիմունք լիներ՝ առանց գիտության։ Հագուստը՝ միշտ ճենճահոտ ու պեղումնավտանգ, քսենոփոնյան ժամանակները դաջված հոգնած, գարեջրաքաղց աչքերում և դողացող ձեռքերում, իսկ սերն առ հնագիտություն՝ այնքան խորը թաքնված հոգնած մարմնի հազարավոր հնագիտական շերտերի տակ, որ անգամ գերժամանակակից գործիքներով պեղելը դժվար կլիներ: Մի խոսքով՝ հնագիտության հանդեպ Էսթերի սերը շատ շուտով վերաճեց անսահման ձանձրույթի: Փոխարենը՝ «Ազգագրության հիմունքների» դասախոսը կրակն աչքերում, լենինյան ոգևորությամբ ու անսահման սիրով պատմում էր Ավստրալիայի աբորիգենների հավատալիքների, Ամերիկայի բնիկների կենցաղի, սիբիրյան ու կովկասյան ժողովուրդների հետ իր անմիջական շփումների մասին՝ համալսարանի միակ դիդակտիկան՝ աշխարհի լեզվաընտանիքները պատկերող քարտեզը լցնելով իր աչքերից ու բերանից թափվող վառ տոտեմներով, զոհախարույկներով այրելով քարտեզն ու կուրսի աղջիկներին: Էսթերի սրտին էլ կայծը կպավ, ու բոցավառվեց նրա ներսը դասախոսի ազգագրության խարույկից: Էսպես հայտնվեց ազգագրության ամբիոնում:
Շուշանը ամբիոնի այդ տարվա ուսանողներից միակն էր, որ հայկական կրթություն ուներ: Նա Իջևանից էր, իսկ ծնողները՝ Շամշադինի գյուղերից: Մայրն ուսուցչուհի էր, հայրը՝ բանվոր: Նա մեծացել էր ազգագրության մեջ, տեսել չխոսկան տատ, վախ չափող հարևաններ, անձամբ կատարել անձրևաբեր ծեսեր, սարի վարդավառ, պար բռնել շամշադինյան մշուշից հյուսված գյոռմափշտիկների հետ: Այն, ինչ ազգագարագետների համար նյութ էր, Շուշանի կյանքն էր, օդ ու ջուրը, գյուղական ամառների համուհոտը: Դասախոսի վառած կրակը նրա կողքով էր անցել կամ հենց առաջին օրը մարել՝ վարդավառի ջրերում: Բայց միջի գյոռմափշտիկները հանգիստ չէին տալիս ու ավելին էին պահանջում՝ զգալ, իմանալ, տեսնել, ու նա տեղաշարժվում էր ազգագրության հիմունքների՝ աշխարհի լեզվաընտանիքների կամ ռասաների քարտեզներով, անցնում մայրցամաքից մայրցամաք, մանկությունը փնտրում մայաների և ացտեկների քաղաքակրթության մեջ, բուշմենների հետ որսի գնում, հոտենտոտների հետ ծիսական պարեր պարում:
Չնայած ակնհայտ տարբերություններին՝ Ազգային գրադարանում անցկացրած երկարուձիգ ժամերի շնորհիվ Շուշանն ու Էսթերն ընկերացան հենց առաջին կուրսում: Էսթերն օգնում էր ռուսերեն տեքստերը հասկանալ, Շուշանը՝ դրանք հայերեն կոնսպեկտել: Մի երրորդ ընկերուհի էլ ունեին՝ արթիկցի Կարինեն: Կուրսի լավ սովորողներն էին, որոնք իննսունականների ցուրտ ձմեռներն անց էին կացնում չջեռուցվող ընթերցասրահներում, նամակներ գրում Ղարաբաղում կռվող դասընկերներին, խմելու հավաքվում Շուշանի ուսանողական հանրակացարանի սենյակում կամ Կարինեի՝ Այգեստանում քրոջ հետ միասին վարձած նկուղային խոնավ սենյակում: Այստեղ լսում էին Էսթերի՝ նախապատերազմյան Երևանի հարուստ մշակութային կյանքի մասին պատմությունները, միասին պատրաստվում քննություններին, խոսում իրենց սիրահարվածություններից:
Ինչ-որ կետում՝ իննսունականների վերջին կամ երկուհազարականների սկզբին, երբ գիտական աթեիզմի մասնագետները դարձան աստվածաբան, իսկ կոմկուսի պատմությամբ ու տեսությամբ զբաղվողները՝ քաղաքագետ, ազգագրագետները դարձան մարդաբան։ Ու մինչդեռ ազգային պետություն կառուցողներն ազգագրագետներից ակնկալում էին ազգայինի կանոնիկացում, հայի էությունն ու ինքնությունը բացատրող ունիվերսալ դեղատոմսեր և ազգային ու ավանդական տոները նշելու ինստրուկցիաներ, իրենց մարդաբան անվանող ազգագրագետները միշտ չէ, որ բավարարում էին այս շրջանի էթնոպիայի[1] ազգայինի մոլուցքով տառապողների
ցանկությունները։ Նրանցից շատերին չէին հուզում հայերի ծագման, բնիկության և այլ նման հարցերը, նրանք չէին լծվում տոլմայի հայկական լինելն ապացուցելու ազգանվեր գործին։ Եթե ժամանակին ազգագրությունը գաղութարարների գործիք էր տարբեր ազգերի մասին գիտելիք կուտակելու, նրանց հասկանալու, բացատրելու և ավելի հեշտ գաղութացնելու համար, իսկ խորհրդային ազգագրությունը մասամբ ծառայում էր խորհրդային ազգային քաղաքականության իրականացմանը, որպեսզի այդ բազմազգ երկրի անծայրածիր ծակուծուկերում ծվարած տարբեր ժողովուրդները խորհրդային գաղափարախոսությանը հարիր կերպով պահպանեին ու ներկայացնեին իրենց ազգայինը, ապա երիտասարդ Հայաստանի Հանրապետությունում ազգագրությունը, այնուհետև մարդաբանությունը, այդպես էլ լիովին չվերաձևակերպվեց, չնորացրեց իր ինքնությունը։ Այս մասնագիտության տեր մարդկանցից շատերը շարունակում էին զբաղվել ավանդական կենցաղի խնդիրներով, իսկ ոմանք մտան ավելի լայն հասարակագիտական և սոցիալական հետազոտությունների դաշտ։ Էսթերն ու Շուշանն այդ դաշտում էին։
Ի՞նչ պատմեմ իմ մասին: Ծնվել եմ Երևանում, մեծացել քաղաքի արվարձաններից մեկում: Ծնողներս ինժեներ էին: Սովետի փլուզման տարիներին, երբ փակվեցին գործարանները, հայրս մեկնեց Մոսկվա՝ բախտը փորձելու: Ու այդպես էլ չեկավ: Բախտն իրեն փորձեց մի ռուս կնոջ հետ: Դպրոցն ավարտելիս անգլերեն չգիտեի: “I am a table” մակարդակի էի: Բայց մի տարվա պարապմունքները մեծ արդյունք տվեցին, ու 19 բալ հավաքեցի ընդունելության քննության ժամանակ: Երրորդ կուրսում որպես օգնական աշխատանքի անցա Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանում: Սկզբում ամերիկացիներն ինչ ասում էին, միայն ժպտում էի, որովհետև բան չէի հասկանում: Բայց մի կես տարուց սկսեցի հասկանալ: Գրադարանից էլ գեղարվեստական գրքեր էի տուն տանում՝ Հեմինգուեյ, Սելինջեր: Էդպես լեզուս ահագին բացվեց: Էնքան, որ հետո անգամ թոյֆլի քննություն հանձնեցի ու գնացի Ամերիկա սովորելու: Ինքնուրույն: Ափսոս միայն, որ մեր սերունդն առանձնապես մասնագիտության ընտրություն չէր կարող անել: Դեռ չգիտեինք՝ ինչպես ինքնուրույն դիմել ամերիկյան կամ եվրոպական համալսարան, ինչպես կրթաթոշակ ստանալ: Դիմում էինք միայն դեսպանատան հայատարարած ծրագրերին: Դրանք էլ ունեին մասնագիտությունների սահմանափակ ցանկ, ու դիմորդները հաճախ ստիպված այդ ցանկից ընտրում էին ամենահամապատասխանը: Ինձ ամենահամապատասխանը «քաղաքագիտությունն» էր: Խառնվածքով արկածախնդիր էի ու ամեն տեղ քիթս խոթում էի համալսարանական տարիներին: Հետազոտություններում սկսեցի ընդգրկվել երկրորդ կուրսից: Հարցումներ էինք անում: Հետո քանակական հետազոտությունները՝ իրենց միագիծ «հա-չէ» պատասխաններով, ինձ ձանձրացրին: Երևի մեր բակի տղաների «ինքը ինձ հա ա ասել»-ն ու աչքերի հորթային արտահայտությունն էր, որ ամեն անգամ դեմս էր գալիս հերթական «հա-չէ»-ն լսելիս: Հարցազրույցի մեջտեղում: Էդպես սկսեցի խորանալ որակական հետազոտությունների մեջ, որտեղ կարելի էր բազում ինչուների հետևից գնալ, ու որտեղ ես երբեք ոչ «հա», ոչ էլ «չէ» չէի լսի: Պատասխանն ավելի մոտ կլիներ ֆեյսբուքյան “It’s complicated”-ին: Էդպես ծանոթացա ազգագրագետների հետ ու ինձ համար լրիվ նոր դաշտ բացահայտեցի: Ոչ միանշանակության դաշտը, որը լի էր պատմություններով: Իրական ու հորինովի, բայց շատ ավելի արժանահավատ: Որովհետև կյանքում բարդ է հասկանալ, տարբերել իրականն ու հորինովին: Ինչ-որ պահից երկուսն էլ լիիրավ իրական ու հավաստի են: Ես ինչ-որ տեղ արանքներում էի. ոչ ազգագրագետ, ոչ մարդաբան, ոչ սոցիոլոգ, ոչ քաղաքագետ։ Ամեն ինչից մի քիչ-մի քիչ՝ մասնագիտական ոչ հստակ ինքնությամբ մեկը, որն ինքն իրեն երևի որպես... «պոլյեվիկ» կձևակերպեր։ Դաշտավիկ։ Դաշտագետ։ Չեմ գտնում հայերենը։ Անգլերենն էլ չեմ գտնում։ Դաշտային հետազոտության մասնագետ։ Դաշտային ծաղիկ մը։ Քամուն տրված։ Դաշտից տեսություն գնացող, ոչ թե հակառակը։ Ուսանածս բոլոր գիտակարգերի մեթոդաբանությամբ։ Առանց տեսությունը դաշտի վրա փաթաթելու։ Առանց դաշտը էս կամ էն գիտնական-գաղութարարի հորինած շրջանակի մեջ տեղավորելու։ Այս այցին գրեթե չէինք պատրաստվել: Դժվար է Հայաստանում գիտությամբ զբաղվելը: Երբեմն՝ անհնար: Քանդված համակարգ, որի առարկայական վկայությունը շենքերն են՝ նախկինում հսկայական գիտական համալիրներ, որոնք ճռռալով, ընթացիկ երկրաշարժերից լայն ու երկար ճեղքեր տալով, մի կերպ իրենց հնամաշ գոյությունն են քարշ տալիս ու վերքերը լիզում: Անմխիթար զուգարաններ՝ ժանգագույն զուգարանակոնքերով ու զուգարանի թղթի բացակայությամբ: Մշտապես բաց ծորակներ ու հոսող ջուր: Աթոռներ: Երբեմն՝ փոխված, օֆիսային, սև, երբեմն՝ հին, փայտյա: Սեղաններ: Խառը, հին ու նոր՝ վրան օգտագործվող ու չօգտագործվող համակարգիչներ: Գրապահարաններ: Թվային դարում: Ծերակույտ ակադեմիա: Կոպեկներ՝ աշխատավարձի տեսքով: Հնամաշ, խունացած գիտական միտք ու լեզու: Տեխնիկական ու բնական գիտություններ՝ առանց տեխնիկայի ու արդյունաբերության: Հասարակագիտություն՝ կտրված հասարակությունից:
Անկախացումից հետո հասարակագետների «ճարպիկ» հատվածն իր օրվա հացը հիմնականում վաստակում է միջազգային կազմակերպությունների դրամաշնորհներով ու հետազոտական ծրագրերով: Մենք էլ: Երեխաների կրթություն, առողջություն, տուն-տեղ: Կարիքներ, որոնք ոչ մի կերպ հնարավոր չէ հոգալ ակադեմիայից ստացվող չնչին աշխատավարձով, և մնում են միայն կիրառական հետազոտությունները՝ ուրիշների պատվերներով եկող ինչուներ, սեփական ինչուները ձևակերպելու համար ժամանակի, լեզվի, միջոցների ու տարածքի անհնարինություն:
Հայ-ամերիկյան ինչ-որ կորած ու անհայտ կազմակերպություն դրամաշնորհային մրցույթ էր հայտարարել՝ Մերձավոր Արևելքի հայկական համայնքների ուսումնասիրության: Հիմնադրամը հայի ազգանուն էր կրում: Ամենօրյա վազքի արանքում մի օր աչքովս ընկավ էդ հայտարարությունը ամուսնուս համակարգչի էկրանին: Զանգեցի Շուշանին ու Էսթերին: Հանդիպեցինք, քննարկեցինք, յուրաքանչյուրս մեր երեխաների կարիքները հիշեցինք, նաև՝ արկածախնդիր հետաքրքրասիրությունն ու քիթներս ամեն տեղ խոթելու ցանկությունը, ու առանց երկար–բարակ մտածելու՝ հայտ ուղարկեցինք: Ուզում էինք հետազոտել Սիրիայի և Լիբանանի հայկական համայնքները: Ազգագրական հետազոտություն՝ հարցազրույցներով ու ներգրավված դիտարկմամբ: Նպատակը՝ հասկանալ համայնքի տոնածիսական կյանքում տեղի ունեցած փոփոխությունները Սիրիայի և Լիբանանի միջավայրի ազդեցությամբ: Էսպիսի «ինչու»: Նախնական հայտը նշված մեյլին ուղարկելուց մեկ շաբաթ անց նամակ ստացանք հիմնադրամից: Ասում էին, որ իրենց ինքնության հարցերն են հետաքրքրում, և դատելով մեր CV-ներից՝ մենք ծանոթ ենք ինքնության պրոբլեմատիկային ու հարցադրումներին, արել էինք ինքնությանն առնչվող որոշ հետազոտություններ նախկինում: Մի խոսքով՝ հարցնում էին, թե արդյոք կարող ենք ավելացնել ինքնությանն առնչվող հարցեր կամ փոխել հետազոտական խնդիրն ու հայտը: Իրենք հասկանում են, որ տոնա-ծիսական կյանքը դրա մաս է, բայց միայն մի մաս, իսկ իրենք ավելի լայն հետազոտության կարիք ունեն: Կուզեին, որ անդրադառնանք նաև համայնքային կառույցներին, ինքնակազմակերպման ձևերին, Հայաստանի, ինչպես նաև այլ երկրների հայկական համայնքների հետ կապերին, դիրքավորմանը՝ Սիրիայում/Լիբանանում և սփյուռքում: Հավաքվեցինք Էսթերենց տանը: Սուրճի ու էկլերի շուրջ փոխեցինք հայտը, ու մեր՝ ինքնության հարցերի հանդեպ մեծագույն հետաքրքրությունը հայտնող նամակով ուղարկեցինք: Համոզված էինք, որ էշը ցեխից հաստատ կհանենք: Մանրուքների մասին կարող ենք հետո մտածել: Էլ ո՞վ կարող էր դա մեզնից լավ անել: 2007 թվի Հայաստանում լավ անգլերեն իմացող ու ազգագրական դաշտային աշխատանքի մեծ փորձով հետազոտողներն այնքան էլ շատ չէին: Մի շաբաթ էլ մեզնից գոհ-գոհ ֆռֆռացինք, մինչև եկավ հաստատող նամակն ու պարզվեց, որ հիմնադրամը մեզ պատրաստության համար երեք շաբաթ է տալիս: Պետք է գնայինք Սիրիա, այնուհետև հենց այնտեղից ցամաքային ճանապահով անցնեինք Լիբանան:
Ամենքս մեր գործերով ու առօրյա հոգսերով՝ երկու շաբաթը թռավ, ու բավարար ժամանակ չհատկացրինք Սիրիայի համայնքին ավելի լավ ծանոթանալուն, գրականություն կարդալուն: Հազիվ հասցրինք վիզաներ ստանալ, հարցարանների վրա աշխատել, մի երկու կարճ բան կարդալ ու ճամփորդությունից մի քանի օր առաջ խորհրդակցել արաբագետ ընկերբարեկամների հետ: Ճամպրուկները հավաքեցինք ու՝ հայդե՛ Սիրիա։[1] Էթնիկ ուտոպիա։ Եզրը շրջանառել է արձակագիր Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը։
Excerpt - Translation
A Syrian Affair
Lusine Kharatyan
Translated into English by Nazareth Seferian
The Emplaced
“They’ve set up a group and emplaced us there,” this was how Esther—whose first language is Russian but, for some reason, believed that she could speak Western Armenian—introduced us on the very first day at a meeting with Armenian community representatives in Damascus.[1]
The emplaced consisted of three of us. Shushan and Esther had studied together, both graduating from the department of ethnography in the faculty of history at Yerevan State University. I was several years younger and had majored in sociology. We had known each other since our student days, and had first met during a research project. I had worked with Shushan on another occasion after that. She and I had been involved in several programmes together, worked in various rural and urban locations in Armenia. I had no real experience of working with Esther. But our paths had crossed at several conferences. This was our first trip out of Armenia together. Esther came from a family of Russian speakers, and Russian had been the language of her education. Her parents were scientists, both had built careers in chemistry. Her mother was from Rostov, her father from Baku. They had met as students in Moscow, fallen in love, married, and then moved to Yerevan to live and work. Her mother was from a family of traditional Rostov Armenians, and her father’s family was from the Armenian proletariat of Baku, with roots in Shushi. While they had gone to Russian-language schools and then furthered their education in Moscow, both of them had also learned to recite Armenian pieces like Nalbandyan’s Freedom and Charents’ My Sweet Armenia as children. The most popular books in the library at Esther’s mother’s childhood home in Rostov were Russian translations of Samvel by Raffi, Marzpetuni by Muratsan, and Vardanank by Demirchyan. The massive library in her father’s childhood home in Armenikend[2] consisted of mostly Armenian-language publications – from Khorenatsi to Leo. The summers of Esther’s childhood were full of all kinds of stories from Rostov and Armenikend, lessons in Armenian history and long conversations with her grandfather, who worked in the oil industry in Baku, discussions about Armenian-Russian relations and chats about the origins of Armenians during lengthy fishing trips with her other grandfather in Rostov. But Esther’s childhood passions were adventure fiction as well as books and films about archaeological expeditions. She had always dreamed of becoming an archaeologist and, after her first visit to the Hermitage with her parents when she was 12, every moment she spent awake or asleep was filled with dreams of archaeology. She was captivated and carried away by thoughts of finding Egyptian treasures, leading expeditions, discovering historical artifacts beneath layers of soil and dust, and so she would organise excavations with friends in the dry soil of their Yerevan courtyard. On one occasion, they even found some bones, and Esther decided that she had to take them to her parents’ chemistry lab for analysis, to determine their age and origins. The parents took the bones and later threw them in a garbage bin, but told Esther that she had found a dinosaur, and that the specimens had been forwarded to another facility for further examination. The whole neighbourhood heard this news the same day. Esther was, naturally, quick to learn from the encyclopaedias that her parents brought from Moscow and Leningrad that it was highly unlikely to have been a dinosaur, but that version of events remained popular in the neighbourhood.
It was no coincidence that, right after finishing school, Esther applied to the faculty of history at Yerevan State with the unwavering intention to become an archaeologist. But in the very first year of her studies, that intention happened upon a course called “Introduction to Archaeology” taught by someone who seemed to be the embodiment of everything archaic, without even a hint of science. His clothes always smelled of grease and looked like they had been buried somewhere for a while, the era of Xenophon seemed to be engraved in his tired and beer-thirsty eyes and trembling hands, and he had a passion for this discipline that was buried so deep in the many archaeological layers of his exhausted body that even the most modern equipment would have difficulty excavating it. In a word, Esther’s passion for archaeology quickly transformed into endless boredom. Instead, the professor for a course called “Introduction to Ethnography” had fire in his eyes, the enthusiasm of Lenin, and boundless love as he talked about the beliefs of the aboriginal people of Australia, the everyday life of the natives of America, and his own direct interaction with the peoples of Siberia and the Caucasus, filling the only audio-visual material the university had—a map of the language families of the world—with the bright totems that popped out of his eyes and mouth, engulfing the map and the girls of the class in sacrificial flames. The spark also caught in Esther’s heart, and her inner world was lit up with the fire of this professor’s ethnography. And that was how she ended up at the department of ethnography.
Shushan was the only student at that department that year who had been educated in Armenian. She was from Ijevan, while her parents had been from the villages of Shamshadin. Her mother was a teacher, her father, a factory worker. She had grown up in what ethnographers studied – she had seen a silent grandmother, neighbours that muttered incantations to overcome fear, she had personally carried out rain dances, played during the water festival in the mountains, and pranced with the goblins some people believed they saw in the Shamshadin fog. Whatever ethnographers considered to be worthy material had actually simply been a part of Shushan’s life, her air and water, her everyday existence in the village. The professor’s fire had bypassed her, or perhaps it had been extinguished in one of the splashes of the water festival. But the goblins inside kept poking her and asking to sense, learn, and see more, making her study more closely the maps of language families or racial groups presented during the introduction to ethnography, shifting from continent to continent, seeking her childhood among the Mayan and Aztec civilisations, hunting with the Bushmen, and participating in ritual dances with the Hottentots.
Despite their obvious differences, Shushan and Esther became friends in their first year, thanks to the many long hours they spent together at the National Library. Esther helped Shushan make sense of texts in Russian, while Shushan helped Esther summarise those texts in Armenian. Another girl was part of their trio – Karine from Artik. They were the best students of that cohort, the ones that spent the cold winters of the 1990s in unheated reading rooms, who wrote letters to their classmates that were fighting in the Karabakh War, got together for drinks at Shushan’s dormitory room or the damp basement that Karine and her sister rented in Aygestan. This is where they would hear stories from Esther about the rich cultural life in pre-war Yerevan, study together for exams, and talk about their latest crush.
At some point in the late 90s or the early 2000s, when specialists in scientific atheism turned into theologists, and those studying the history and theory of the Communist Party transformed into political scientists, ethnographers transitioned into anthropologists. And while the builders of the nation state expected ethnographers to canonise the elements constituting a nation, and provide universal formulae explaining the essence and identity of the Armenians as well as the instructions for observing national and traditional holidays, the ethnographers-turned-anthropologists did not always satisfy the desires of those that suffered from a mania for “ethnopia”.[3] Many of them were not interested in issues concerning the origins and native belonging of the Armenians, and they were not tasking themselves with gathering evidence to prove that dolma was an Armenian dish. While ethnography was once a tool for colonialists to gather information about various ethnic groups and to better understand them, analyse them, and facilitate their colonisation, and Soviet ethnography partially served the implementation of the Soviet nationality policy, so that the various peoples living in the vast recesses of that multinational state would observe and preserve their national features in accordance with the Soviet ideology, ethnography—followed by anthropology—in the young Republic of Armenia, did not manage to fully redefine itself or gain a new identity. Many people in this profession continued the study of traditional practices, while others entered the broader fields of social studies and research. This was the field where Esther and Shushan had found themselves.
What can I say about myself? I was born in Yerevan and grew up in the city’s outskirts. My parents were engineers. During the collapse of the Soviet Union, when factories shut down, my father went to Moscow to seek his fortune. And he never came back. His fortune and a Russian woman had sought him instead. I did not speak English when I graduated from school. The best I could do was “I am a table.” But I studied hard for a year and achieved impressive results – I managed to get 19 out of 20 in the university admission exams. During my third year, I got a job as an administrative assistant at the American University of Armenia. At first, I would only smile at everything the Americans said, because I couldn’t understand a word. But, in about half a year, I began to make sense of it. And I made good use of the library, taking home all kinds of fiction – Hemingway, Salinger. I made a lot of progress that way. To the extent that I managed to pass the TOEFL and go to the States to continue my education there. On my own. The only thing was that our generation did not have much of a choice when it came to the programmes available to us. We had not yet learned how to apply directly to US and European universities and how to get scholarships. We could only apply through programmes that the Embassy organised. But those were limited to a few disciplines and applicants were forced to pick a major that was closest to what they wanted to do. The one that was closest to mine was “political science”. I was adventurous by nature and kept sticking my nose into all kinds of places. I got into research projects in my second year. We ran surveys. But those quantitative studies, with their “yes-no” closed questions, soon bored me. Perhaps it was because every time I asked a “yes-no” question, I recalled the boys of our neighbourhood shouting “She said yes!” with their eyes round and wide, like those of young bulls. In the middle of the interview. And this is why I started to work more on qualitative studies, where I could pursue a whole range of whys, and where I would never have to hear another “yes” or “no” again. The response would be closer to that Facebook option – “it’s complicated”. That was how I started working with ethnographers, and I discovered a whole new field. A field of ambiguity, full of stories. Real and imagined, but much more credible. Because in life, it’s difficult to differentiate between the real and the imagined. At some point, they are both completely real and valid. And I was somewhere in between – I was neither an ethnographer, nor an anthropologist, neither a sociologist, nor a political scientist. There was a little bit of all that in me, but I was someone without a clear professional identity, someone who should present themselves as… I guess the word would be polyevik, the Russian word for a field worker. A field scholar. I don’t know what the right word would be, neither in Armenian nor English. A specialist in field research. A field blossom. Facing the wind. Someone who goes from the field toward theory, not the other way around. Using methodologies from all the disciplines I had studied. Without forcing theory on the field. Without forcing the field into a frame thought up by one theoretician-colonizer or another.
We had barely prepared for this visit. It’s difficult to do research in Armenia. Sometimes, impossible. The system had collapsed, and this took the physical form of its buildings – academic institutions that were huge in the past now creaked, bearing wide and long cracks from the earthquakes that had shaken them, barely managing to eke out an existence and licking their wounds. Their toilets were in terrible shape – the bowls were rust-coloured, and there was no toilet paper to be seen. The taps always open and water constantly running. The chairs. Sometimes updated with office furniture that was black, sometimes old, wooden. The tables. A mix of old and new, with computers on them that were or were not used. The shelves. In the digital age. An academy of old people. Small change as salary. Faded, worn out academic ideas and words. Technical and natural sciences, without any technology or industry. Social sciences that were cut off from society.
After independence, those among the most “agile” social scientists began to earn their daily bread through the grants and research projects of international organisations. And so did we. Education for the kids, health issues, house maintenance costs. These were all needs that were impossible to cover using the miserly salaries offered in academia, and all that remained was to do applied research commissioned by a third party – asking someone else’s whys, with no time, language, resources, or space to pose one’s own questions.
An unknown and mainly invisible Armenian-American organisation had announced a competition for a grant to study the Armenian communities in the Middle East. The foundation bore the name of an Armenian family. One day, in a moment between running other tasks, I came across the ad for that opportunity on my husband’s computer screen. I called Shushan and Esther. We met and talked about it, each of us recounting our own children’s needs as well as our sense of adventure and curious desire to stick our noses everywhere, and without much further thought, we submitted an application. We wanted to study the Armenian communities in Syria and Lebanon. An ethnographic study, with interviews and participant observation. The objective would be to see any changes in the ritual and festive life of the communities as influenced by the Syrian and Lebanese setting. That was the “why”. A week later, we received a reply from the foundation. They said that they were interested in issues of identity and, judging from our CVs, this was a topic where we could understand the existing issues and questions, given that we had carried out research on the topic of identity in the past. They basically asked if we could either add questions on identity to our research plan or whether we could refocus on identity and resubmit our application. They understood that the rituals and festivities were part of this, but they were only a part, while they needed a broader study. They also wanted us to cover the community structures, their approach to self-organisation, their communication with Armenia and Armenian communities in other countries, their positioning in Syria/Lebanon, and in the Diaspora. We got together at Esther’s place, made changes in the application around coffee and eclairs, and sent it with a cover letter expressing the greatest of interest in identity-related research. We were sure that we would be able to manage. We could worry about details later. Who could do it better than us? In 2007, there weren’t many researchers in Armenia that spoke English and had experience in ethnographic fieldwork. So, we went about our daily tasks in a self-satisfied way for another week before the confirmation message arrived and we learned that the foundation had given us just three weeks to prepare. We would go to Syria first, and then travel by road from there to Lebanon.
The next two weeks flew by as each of us ran our own errands; we were unable to allocate enough time to learn more about the Armenian community in Syria or read appropriate literature. We barely managed to arrange our visas and work on the interview guides, read a couple of small things and talk to a few friends who had a background in Arabic studies. We packed our bags and it was yalla to Syria.
[1] There are two main variants of the Armenian language – Eastern Armenian (which is spoken in the Republic of Armenia, from where Esther and her friends are, and Western Armenian, which is spoken by the Armenians in Syria and some other Diaspora communities. Though mostly mutually intelligible, some words from one variant sound out of place or unnecessarily complicated in the other, as “emplace” would in a sentence like this [translator’s note].
[2] An Armenian district in Baku [translator’s note].
[3] Ethnic utopia – a term introduced by Gevorg Ter-Gabrielyan